Umhverfismál á tímum bankakreppu

Ýmsir velta því fyrir sér þessa dagana hvaða áhrif yfirstandandi bankakreppa hafi á framgang umhverfismála. Í þessu sambandi vaknar m.a. sú spurning hvort umhverfismálin hljóti ekki að verða útundan við núverandi aðstæður, einfaldlega vegna þess að nota þurfi peningana í annað mikilvægara.

Ekkert einhlítt svar
Í þessu máli gildir það sama og annars staðar, að hér er ekki til neitt einhlítt svar. Vissulega má færa fyrir því ýmis rök að umhverfismálin verði útundan þegar svona stendur á. Þannig hefur Barack Obama, forsetaframbjóðandi bandaríska Demókrataflokksins, t.d. sagt að hann gæti neyðst til að draga úr fyrirhuguðum framlögum til þróunar á endurnýjanlegum orkugjöfum til að geta staðið við 700 milljarða dollara loforðið sem þingið samþykkti um daginn til að bjarga fjármálamarkaðnum. Sömuleiðis verður augljóslega erfiðara en fyrr að útvega lánsfé til úrbóta í umhverfismálum. Hér heima hafa líka heyrst háværar raddir um að nú dugi ekkert umhverfiskjaftæði, því að nú hafi menn einfaldlega ekki efni á að taka tillit til umhverfisins. Í þessu sambandi hefur meira að segja verið rætt um að afnema lögin um mat á umhverfisáhrifum framkvæmda, því að þau tefji bara fyrir uppbyggingarstarfinu. Hins vegar hafa margir bent á að ekki sé hægt að byggja upp heilbrigt hagkerfi án þess að umhverfismál séu þar í brennidepli. Hagkerfi heimsins muni einfaldlega standa og falla með vistkerfunum. Þess vegna feli bankakreppan í raun í sér tækifæri fyrir mannkynið til að staldra við og hugsa hvernig hægt sé að komast áfallalítið inn í framtíðina. Sú vegferð verði að byggja á skilningi á samhengi hagfræðinnar og vistfræðinnar.

Skammtímaáherslur duga ekki
Í alþjóðlegri umræðu um umhverfismál á tímum bankakreppu, hafa margir lýst þeirri skoðun sinni, að áhersla á umhverfið verði einmitt kjarninn í því uppbyggingarstarfi sem er óhjákvæmilega framundan. Bankakreppan hafi nefnilega sýnt mönnum fram á það með harkalegum hætti, að skammtímaáherslur séu beinlínis skaðlegar í efnahagslegu tilliti. Það voru jú einmitt slíkar skammtímaáherslur í formi undirmálslána sem hrintu skriðunni af stað. Það hefur með öðrum orðum sannast, að skammtímaáætlanir duga hvorki á Wall Street né í umhverfismálum. Yfirstandandi lausafjárkreppa hefur leitt í ljós gríðarlegan ófullkomleika þess hagkerfis sem einblínir á skammtímagróða, en horfir framhjá mikilvægi þess að styrkja hag hluthafa til lengri tíma litið um leið og hugað er að verndun náttúruauðlinda. Á það hefur verið bent, að einmitt núna hafi ríkisstjórnir og forkólfar í atvinnulífi einstakt tækifæri til að læra af atburðunum á Wall Street – og að sá lærdómur muni svo sannarlega nýtast til að fást við loftslagsvandann, stærsta vanda sem mannkynið hafi nokkru sinni staðið frammi fyrir.

Umhverfisvænni lán og fjárfestingar
Núverandi ástand hlýtur óhjákvæmilega að leiða til þess að þær fjármálastofnanir sem á annað borð lifa af, leitist við að draga úr áhættu í ákvörðunum sínum í náinni framtíð. Reyndar eru þegar uppi vísbendingar um þetta. Þannig hafa stofnanir á borð við Morgan Stanley, Citi og JP Morgan Chase tilkynnt að hér eftir verði farið mun nánar í saumana á umhverfislegri áhættu áður en veitt eru lán til stórra framkvæmda sem leiða til aukinnar losunar gróðurhúsalofttegunda. Bank of America, Wells Fargo og Credit Suiesse hafa einnig tilkynnt um svipaðar áherslubreytingar. Þannig hefur Bank of America sett sér tiltekin markmið til að draga úr neikvæðum loftslagsáhrifum af lánveitingum bankans. Þar verður hér eftir reiknað með 20-40 dollara aukakostnaði fyrir hvert tonn af kolefni, sem ætlað er að væntanlegir lántakendur losi. Þannig hefur væntanleg umhverfisleg frammistaða lántakenda bein áhrif á möguleika þeirra til fjármögnunar. Á sama hátt bendir flest til þess að fjárfestar muni nú flytja fé sitt í miklum mæli til fyrirtækja sem vinna að þróun nýrra orkugjafa, enda þykja þau líkleg til að skila mjög góðri ávöxtun til lengri tíma litið. Margir fjárfestar munu taka undir með þeim sem segjast „frekar vilja sitja við borðið en að vera á matseðlinum“, eins og einhver orðaði það.

Hvers virði er náttúran?
Þessa dagana heyrast ógnvænlegar tölur í krónum og dollurum yfir fjármunina sem hafa tapast í hinu eða þessu bankahruninu. Tilfellið er þó að stór hluti af innstæðunum er hvergi færður til bókar. Þar er átt við höfuðstól náttúrunnar. Öll sú þjónusta sem vistkerfi jarðar veita okkur, án þess að þiggja peninga fyrir, er arðurinn af þessum innstæðum. Þegar hinar peningalegu innstæður tapast, hljóta sjónir okkar að beinast að þeim þáttum sem vantar í bókhaldið. Robert Costanza, prófessor við Háskólann í Vermont, er sá maður sem hvað mest hefur velt fyrir sér þeim fjárhagslegu verðmætum sem felast í þjónustu vistkerfanna. Fyrir svo sem 10 árum setti hann fram útreikninga, sem bentu til að verðmæti þessarar þjónustu væri nær tvöfalt hærra en samanlögð þjóðarframleiðsla allra þjóða, eins og hún er venjulega mæld. Costanza hefur sagt að nú sé þörf á að skrifa hagfræðina upp á nýtt og að bankakreppan feli í sér tækifæri til þess. Achim Steiner, framkvæmdastjóri Umhverfisstofnunar Sameinuðu þjóðanna (UNEP), hefur tekið í sama streng og sagt að líklega muni 21. öldin einkennast af umræðu um hinn náttúrulega höfuðstól, á sama hátt og 20. öldin einkenndist af umræðu um hinn fjárhagslega höfuðstól. Margir halda því fram að útilokað sé að setja verðmiða á þjónustu náttúrunnar, en Achim Steiner hefur á móti bent á, að menn séu heldur ekkert allt of flinkir að meta raunverulegt verðmæti á mörkuðum heimsins, eins og sjáist m.a. á því að olíuverð er nú aðeins helmingur af því sem það var í júlí sl.

Stærsta umhverfistækifæri allra tíma?
Bill Valentine, stjórnarformaður arkitektastofunnar HOK, sem er ein þeirra stærstu í heiminum sem fæst við sjálfbæra hönnun, sagði á dögunum að núverandi ástand fæli í sér stærstu umhverfistækifæri allra tíma. Annað hvort myndi menn grípa þetta tækifæri til að taka stökk í átt að sjálfbærri þróun, eða að baráttan myndi hreinlega tapast. Staðan væri reyndar þannig að menn hefðu einfaldlega ekki efni á öðru en að taka áherslur sjálfbærrar þróunar inn í hönnun mannvirkja. Bankakreppan og verðlag á orku og hráefnum myndu einfaldlega reka menn í þessa átt. Jafnvel í olíuauðugum Arabaríkjum væri sprottinn upp gríðarlegur áhugi á sjálfbærri hönnun. Þar á bæ sæju menn einfaldlega að slíkar áherslur væru algjörlega nauðsynlegar til að búa í haginn fyrir framtíðina, auk þess sem þeim væri annt um eigin ímynd.

Yfirdráttarlán frá framtíðinni
Nýlega birti Global Footprint Network skýrslu, þar sem fram kom að þann 23. september sl. hefði mannkynið verið búið að nota allar þær auðlindir sem jörðin næði að framleiða þetta árið. Frá og með 24. september þurfi mannkynið því að fjármagna eigin hallarekstur með skammtímaláni frá komandi kynslóðum. Í raun er þetta nákvæmlega sama staða og uppi er á fjármálamörkuðum. Það er nefnilega útilokað að halda sig innan ramma hinna efnahagslegu fjárlaga, ef hin vistfræðilegu fjárlög eru gerð upp með halla.

Hinn gamli húsgangsháttur
Það er með öðrum orðum hægt að færa fyrir því sterk rök, að menn komist engan veginn hjá því að taka aukið tillit til umhverfismála í því endurreisnarstarfi sem framundan er. Annars muni hagkerfið einfaldlega lenda í sömu ógöngum á nýjan leik á örskömmum tíma. Það sé með öðrum orðum óhjákvæmilegt að gera áætlanir til lengri tíma en gert hefur verið, til að tryggja hluthöfum arð af fjárfestingum sínum, ekki bara skammtímaarð sem brennur upp í næsta hruni, heldur arð til langs tíma. Eina leiðin inn í framtíðina verður sem sagt að byggjast á hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar, þar sem látið er af „hinum gamla húsgangshætti, að hugsa eingöngu um stundarhaginn, nokkra aura í svipinn, en láta sér standa á sama, hvort gerður er stórskaði öldum og óbornum“, eins og Þorvaldur Thoroddsen orðaði það fyrir 114 árum.

Atvinnumöguleikar framtíðarinnar
Nú þegar er staðan orðin þannig á heimsvísu, að fleira fólk hefur atvinnu af því að þróa nýja orkugjafa, en sem nemur öllum þeim fjölda sem vinnur í kola-, olíu- og gasgeiranum. Og ef marka má skýrsluna „Green Jobs: Towards Decent work in a Sustainable, Low-Carbon World“, sem gefin var út á vegum Sameinuðu þjóðanna 25. september sl., bendir allt til þess að störfum í græna geiranum eigi enn eftir að fjölga um tugi milljóna á allra næstu áratugum, bæði í iðnríkjunum og í þróunarlöndunum. Um leið mun fjöldi annarra starfa augljóslega leggjast af. Flest bendir nefnilega til að framundan sé mikil uppstokkun atvinnuvega, þar sem heilar atvinnugreinar hrynja og aðrar rísa í þeirra stað. 

Hvað með Ísland?
Sjálfur er ég eindregið þeirrar skoðunar að þegar öldurnar lægir muni umhverfismál fá mun meira vægi en þau hafa nú. Þá er ég reyndar fyrst og fremst að tala um þróunina á alþjóðlegum vettvangi. Hér gæti hún orðið önnur, alla vega til að byrja með, þar sem ástandið gæti verið notað til að réttlæta skammtímabjargráð sem stríða gegn hugmyndafræði sjálfbærrar þróunar. Í þessu sambandi er vert að rifja upp nýleg orð Johans Rockström, forstjóra Stockholm Environment Institute. Hann hefur orðað það svo, að bankakreppan sé enn einn naglinn í líkkistu kerfis sem leitast við að halda uppi hagvexti en horfa fram hjá almennri velferð fólks. Í þessu kerfi gætu þjóðir sem best aukið þjóðarframleiðsluna með því að höggva alla skóga sína og selja timbrið, eða með því að sprengja öll kóralrifin sín með dýnamiti til að ná öllum fiskum sem þar leynast. Rockström bendir líka á, að aðgerðir ríkisstjórna til að bjarga bönkunum gætu breytt hugsunarhætti almennings. „Ef við eru tilbúin að bjarga fjárfestingarbönkum, því skyldum við þá ekki eyða svipuðum fjárhæðum til að bjarga jörðinni“?

Samantekt
Hagkerfi heimsins geta ekki haldið áfram að vaxa endalaust, einfaldlega vegna þess að auðlindir jarðar eru ekki ótakmarkaðar. Þess vegna er komið að því að skrifa hagfræðina upp á nýtt. Það er í sjálfu sér hægt að halda áfram enn um sinn í svipuðum takti og hingað til, en þá er ekki langt í næsta hrun. Eina leiðin til að skapa grundvöll fyrir áframhaldandi velsæld er að flétta saman umhverfislega og hagfræðilega þætti. Bankakreppan er þungbær, en kannski var hún einmitt það sem mannkynið þurfti til að skilja samhengið milli náttúrunnar og hagfræðinnar. Tími skammtímalausna er liðinn. Leiðina fram á veginn verður að velja með langtímasjónarmið í huga. Kannski reyna einhverjir að þrjóskast við fyrst um sinn, en það þarf ekki mikla spámenn til að sjá að umhverfismál verða í brennidepli í framhaldinu.

Eftirmáli og helstu heimildir
Þessi pistill er einhvers konar útvíkkun eða framhald á viðtali í Morgunútvarpi Rásar 2 í morgun. Pistillinn byggir aðallega á eftirtöldum heimildum:

1. Anne Thurmann-Nielsen, 2008. Finanskrisens muligheter. Dagbladet, 26. okt. 2008. http://www.dagbladet.no/nyheter/2008/10/26/551571.html
2. Planet2025 News Network, 4. okt. 2008. The Age of Umbridled Consumption Just Ended. http://www.planet2025news.net/printable.rxml?id=24378
3. Planet2025 News Network, 6. okt. 2008. Short-Term Strategies Don’t Work for Wall Street or the Planet. http://www.planet2025news.net/printable.rxml?id=24514
4. PlanetArk/Reuter, 9. okt. 2008. Green Architecture Opportunity in Financial Woes. http://www.planetark.org/avantgo/dailynewsstory.cfm?newsid=50549
5. PlanetArk/Reuter, 22. okt. 2008. Crunch May Spur Rethink Of Nature As ’Free’. http://www.planetark.org/avantgo/dailynewsstory.cfm?newsid=50704
6. Umhverfisstofnun Sameinuðu þjóðanna (UNEP), 2008. Green Jobs: Towards Decent work in a Sustainable, Low-Carbon World“. http://www.unep.org/Documents.Multilingual/Default.asp?DocumentID=545&ArticleID=5929&l=en.
7. Þorvaldur Thoroddsen, 1894. Ferðabók nr. IV. 2. útg. 1959.

Athugasemdir

[Þórður Ingi Bjarnason, 3.11.2008 kl. 09:54]

Þó að þessi bankakreppa sé hangandi yfir okkur má ekki hætta að hugsa um umhverfismál.  Ef einhvertímann er nauðsýnlegt fyrir fjölskyldur í landinu þá er það núna þegar fólk þarf að hugsa um hverja krónu.  Því með því að huga að umhverfinu þá er hægt að spar helling fyrir hemilinn.  Ég skrifaði grein í morgunbalðið sem birtist síðastliðin föstudag þar sem ég tala aðeins um þessi mál og hvernig fólk getur sparð með umhverfisstjórnun.

[Birna Helgadóttir (IP-tala skráð) 4.11.2008 kl. 03:46]

Takk fyrir góða grein Stefán. Frábærlega komist að orði. Það er merkilegt hve erfiðlega gengur oft að taka ákvarðanir á grundveli langtímahagsmuna. Skammtímalausnirnar verða oftast ofan á... kannski vegna skorts á umræðu um hvaða áhrif ákvörðunin hefur til lengri tíma. Stundum veit fólk hreinlega ekki betur og spyr ekki gagnrýnna spurninga. Ég held að sá stjórnamálamaður eigi bjarta framtíð sem hefur hugrekki til að ræða málin í stærra samhengi og til lengri tíma - og tekur mið að þeirri sýn í ákvörðunartöku sinni. Alla vega myndi ég kjósa hann/hana :)

[Anna Rósa Böðvarsdóttir (IP-tala skráð) 5.11.2008 kl. 23:44]

Frábær grein Stefán.  Takk fyrir hana.

Ætla að hlusta á viðtalið líka :-)

[Stefán Gíslason, 8.11.2008 kl. 23:14]

Takk fyrir athugasemdirnar. Gott að fá svona viðbrögð.