Dagar Hilmis taldir

Ég var einn þeirra bjartsýnu manna, sem stóðu fyrir því einn dimman janúardag 1996 að koma eikarbátnum Hilmi ST-1 á þurrt, en hann hafði þá nýlega lokið rúmlega 50 ára þjónustu sinni við atvinnulífið á Hólmavík. Við, þessir bjartsýnu menn, ólum með okkur draum um nýtt hlutverk fyrir Hilmi, Hólmvíkingum og ferðamönnum nútíðar og framtíðar til fróðleiks og yndisauka. Draumurinn var að Hilmir yrði gerður aðgengilegur á þurru landi sem nokkurs konar safn um útgerðarsögu Húnaflóa, enda var báturinn þá þegar einn af fáum sæmilega heillegum eikarbátum frá upphafi lýðveldisins, auk þess að hafa leikið einstakt hlutverk í atvinnusögu Hólmavíkur.

En bjartsýni og afl til framkvæmda fara ekki alltaf saman. Sumir þessara bjartsýnu manna eru fallnir frá fyrir aldur fram og sumir fluttir burt. Aðrir bjartsýnir menn hafa ekki leyst þá af hólmi. Þess vegna er draumurinn úti. Hilmir mun ekki flytja komandi kynslóðum neinn fróðleik eða skilaboð, heldur verður honum fargað, helst fyrir jól að mér skilst.

Ég verð samt áfram þeirrar skoðunar, að með því að rífa Hilmi sé verið að rýja Hólmavík hluta af þeirri sérstöðu sem annars gæfi henni hvað mesta möguleika í framtíðinni. Mér finnst illa komið fyrir sjávarplássi, sem hefur byggt tilveru sína á útgerð áratugum saman, þegar búið er að afmá flest það sem minnir á söguna. Það vekur alla vega ekki mikla lotningu hjá mér að koma í sjávarpláss þar sem engin sjóför eru eftir nema plastbátar. Ekki það að lotningin í mér skipti öllu máli. Hins vegar er næsta víst að ferðamenn framtíðarinnar verði einmitt í leit að slíkum hughrifum þegar þeir velja sér viðkomu- og dvalarstaði. Og líklega mun atvinnulíf framtíðarinnar ekki síst byggja á þessum sömu ferðamönnum.

Myndin með þessari færslu er af http://www.strandir.is. Þar má líka lesa bréf Jóns E. Alfreðssonar, sem hann ritaði sveitarstjóra Strandabyggðar í gær fyrir hönd Mumma, félags áhugamanna um varðveislu Hilmis. Í bréfinu er m.a. stiklað á stóru í sögu Hilmis, allt frá því er hann kom fyrst til Hólmavíkur á sjómannadaginn 1944. Mummi var félag bjartsýnna manna sem nú hafa játað sig sigraða.

Hvað sagði Paul Hawken í gær?

Í gær sat ég skemmtilegan og uppörvandi fyrirlestur Paul Hawken í Þjóðmenningarhúsinu. Ég hef vitað af Paul síðustu 10 árin og bækurnar hans hafa legið á náttborðinu mínu. Ef maður ætti að telja upp 10 helstu umhverfisfrömuði í heiminum í dag, þá er mjög líklegt að nafnið hans væri á þeim lista. Eða eins og Björk Guðmundsdóttir sagði svo skemmtilega þegar hún kynnti hann í upphafi fyrirlestrarins: „Hann er svona heimsmeistari í grænku“.

Salurinn í Þjóðmenningarhúsinu var þéttskipaður í gær, en það sem Paul sagði á erindi við marga fleiri en þá sem þar voru. Þess vegna ætla ég að taka mér það bessaleyfi að birta nokkra punkta sem ég hripaði niður meðan ég hlustaði. Sé einhvers staðar rangt haft eftir er það algjörlega á mína ábyrgð. Vona að mér fyrirgefist framhleypnin. Set þetta í punktaform til að skera niður allan óþarfa:

• Paul hefur dvalist hérlendis síðustu daga. Hann segist aldrei hafa séð nokkurt land sem hefur eins góða möguleika og Ísland til að takast á við áskoranir 21. aldarinnar.
• Honum finnst rétt að líta á yfirstandandi fjármálakreppu eins og sjávarskafl (Tsunami) sem hvolfist yfir fólk í veislu. Núna erum við stödd ráðvillt í útfallinu, („Hva? Var ekki partí?“), að leita að einhverju, og áttum okkur kannski ekki á því að auðvitað kemur sjórinn til baka. Þá er betra að vera ofar í fjöruborðinu. Allt sem við gerum til að draga úr útfallinu er dæmt til að mistakast.
• Maður þarf ekki að vera umhverfissinni til að setja spurningamerki við ofuráherslu Íslendinga á áliðnaðinn. Það er nóg að horfa á þetta út frá hagfræðilegu sjónarmiði.
• Enginn á ódýrari græna orku en Íslendingar!
• Olíuframleiðsla í heiminum náði hámarki fyrir 4-5 árum ("Peak Oil"). Verðið á síðasta ári var það hæsta í sögunni, en samt gátu stóru olíufélögin ekki aukið framleiðsluna. Það segir sína sögu um framboð á hráolíu!
• Á síðustu 8 árum (á valdatíma Bushstjórnarinnar) notuðu jarðarbúar 20% af allri þeirri olíu sem notuð hefur verið frá upphafi! Þetta magn var jafnframt 20% af öllum þekktum olíuauðlindum.
• Árið 1900 þurfti 1 tonn af olíu fyrir hver 100 tonn sem unnin voru úr jörðu. Árið 1970 var þetta hlutfall komið niður í 30:1. Núna er hlutfallið 3:1. Það verður sífellt erfiðara að ná olíunni. Þegar hlutfallið er komið niður í 1:1 er olíuvinnsla augljóslega orðin tilgangslaus.
• Olíuverð er núna um 40 dollarar á tunnu og hefur lækkað úr 140 dollurum. Núverandi verð er langt undir raunkostnaði. Það á bara eftir að hækka, ekki bara aftur í 140 dollara, heldur í 200 dollara, eða jafnvel 250 dollara. Þá verður olían orðin jafndýr og Coca Cola.
• Minnkandi eftirspurn eftir olíu í OECD-ríkjunum (vegna kreppunnar) skiptir nær engu máli, því að eftirspurnin eykst svo hratt í fjölmennustu ríkjum heims!
• Við erum að nálgast það sem kallað hefur verið "Red Queen Dilemma", sbr. söguna um Lísu í Undralandi. Því hraðar sem maður fer, því hraðar kemst maður ekki neitt.
• Helmingur af allri raforku í Kaliforníu fer í að dæla vatni. Eftir því sem vatnsskortur eykst þarf að bora dýpri brunna, sem þýðir að þá þarf enn meiri orku til að dæla vatninu.
• Framleiðsla á kolum mun ná hámarki á næstu 7-8 árum að mati Alþjóðaorkumálastofnunarinnar í París (IEA). IEA eru engin umhverfisverndarsamtök. Þetta eru alþjóðasamtök orkugeirans!
• Þegar tekið er tillit til alls þessa er augljóst hvílík blessun hvílir á Íslendingum. ("You are blessed, totally blessed")! Spurningin er bara hvernig við ætlum að ákveða hvað við ætlum að gera. Paul hvetur okkur til að láta ekki duga að halda fram skoðunum, heldur leggja fram beinharðar tölur, t.d. frá IEA. Hann orðaði stöðu okkar einhvern veginn svona: „Þið hafið bestu möguleika sem nokkur þjóð í öllum heiminum hefur“.
• Spurningin er hvernig við viljum flytja orkuna okkar út. Það er ekki góður kostur að flytja hana út í formi óunnins áls. Hlutfallslega mest af öllu áli heimsins fer í að framleiða bjórdósir. Helmingi þeirra er hent þegar búið er að drekka úr þeim. Álpappír er í 2. sæti, flutningatæki (bílar og flugvélar) bara í því þriðja!
• Það á að hugsa um það til hvers orkan er notuð, hvernig hún skapar mest verðmæti, hvernig hún gerir mest gagn! Viljum við heiðra minningu forfeðranna með því að láta orkuna okkar í að framleiða bjórdósir, sem síðan er hent?
• Sem dæmi um aðrar framleiðsluvörur sem skapa meiri virðisauka og gera meira gagn má nefna koltrefjar og gler, ekki samt venjulegt rúðugler, heldur hátæknirúðugler sem er sólfangari um leið, gler með þunna sólarfilmu á milli laga.
• Það er jafn auðvelt að búa til hagkerfi sem býr í haginn fyrir framtíðina og hagkerfi sem stelur frá framtíðinni, ("an economy that heals the future as one that steals from the future").
• Framleiðsla okkar á áli er dæmi um heimsins mesta sóunarferli.
• Hvar viljum við vera eftir 30 ár eða 50 ár? Þetta er ekki bara opin spurning. Þetta eru margar spurningar, spurningar á borð við: „Viljum við hreinna loft eða mengaðra loft“? Svörum þessum spurningum fyrst og vinnum okkur svo til baka. Hvað þarf sem sagt til að ná þessum árangri?
• Breytum áherslunum í fyrirsögnunum og hjá þjóðinni. Gefum út yfirlýsingu til umheimsins um það sem íslenska þjóðin vill! Vinnum þetta neðan frá og upp - úr grasrótinni. Við getum ekki breytt öðru fólki, en við getum breytt okkur sjálfum!
• Það er gríðarlegur vöxtur í sólarorkuiðnaðinum, eitthvað um 30% á ári. Ísland ætti að vera að framleiða eitthvað af þessum vörum. En við verðum að vita hvað við viljum! Heimurinn er að þróast í átt að grænni orku. Það er bara spurning hver ætlar að taka þátt í því.
• Það er orðið of seint að treysta á hetjur. Nú þurfum við manneskjur! Við þurfum forystu sem þjappar okkur saman, án þess að gera okkur öll eins. Hættum að einblína á sérstöðu okkar hvers og eins, leyfum okkur að vinna saman, ekki á morgun, heldur strax í dag! Við höfum ekki tíma til að dreifa kröftum okkar.
• Því ekki að gera eitthvað sem getur orðið öðrum til eftirbreytni!?

Hvet ykkur til að skoða heimasíðu Paul Hawken, http://www.paulhawken.com/. Þið getið líka prófað að „gúgla“ manninn ef þið viljið átta ykkur betur á því hver hann er. Svo var hann líka í Silfri Egils í dag, sjá http://dagskra.ruv.is/streaming/sjonvarpid/?file=4440910 (aftast í þættinum).

Takk Björk og nattura.info fyrir að bjóða Paul Hawken til landsins! Gærdagurinn var virkilega uppörvandi.

Út að hlaupa - með birtuna í hönd

Við Ingimundur lögðum af stað hlaupandi vestur Mýrar skömmu fyrir dögun í morgun. Ákváðum nefnilega að hafa dagaskipti við Drottin og hlaupa á sunnudagsmorgni í stað laugardagsmorguns, sem við höfum annars haldið okkur undanbragðalaust við það sem af er vetri.

Það var kyrrlátt á Mýrunum í morgun. Helst minnir mig að við höfum ekki orðið varir við neina umferð alla leið frá Borgarnesi vestur að Langá. Fullt tungl var á himni og lýsti okkur leið, en fljótlega fór síðan að birta af degi.

Svona morgnar teljast til forréttinda. Það eru sem sagt forréttindi að geta hlaupið úti í birtingu á kyrrum vetrarmorgni í hreinu lofti með fjallasýn við tunglsljós. Hægur vindur var á og fremur svalt, líklega 8 stiga frost. En á Íslandi fer jú tískan eftir veðri  - og svo var ég náttúrulega á keðjum, (sem eru auðvitað hluti af nefndum tískufatnaði).

Þetta með að hafa birtuna í hönd er orðatiltæki sem ég heyrði oft í æsku. Þetta höfðu pabbi og mamma eftir landpósti sem fór póstleiðina norður Krossárdal, frá Kleifum í Gilsfirði að Gröf í Bitru. Þetta var afar árrisull maður, og mér skilst að oft hafi enn verið myrkur þegar hann var kominn norður yfir. Þegar hann var spurður hvers vegna hann væri alltaf á ferð í myrkri, á hann að hafa sagt að það væri svo gott að hafa birtuna í hönd. Man ekki lengur hver þessi landpóstur var, held samt að hann hafi heitið Kristmundur. Heiti á systkini mín og aðra sem muna lengra en ég að leiðrétta mig eða staðfesta.

Heima voru líka stundum höfð dagaskipti við Drottin. Þetta orðatiltæki var oftast notað um það þegar við vorum við heyskap á sunnudögum í góðu veðri, en tókum okkur frí á rigningardegi í miðri viku í staðinn. Orðatiltækið fól þá í sér einhvers konar samning eða afsökunarbeiðni til almættisins vegna þess að hvíldardagurinn var ekki haldinn heilagur.

Er snigillinn dauður?

Á blaðamannafundi 2. júní sl. kynnti Árni M. Mathiesen, fjármálaráðherra, tillögur starfshóps um heildarstefnumótun skattlagningar á  eldsneyti og ökutæki, en starfshópurinn hafði þá setið með málið í fanginu í tæpt ár. Við þetta tækifæri sagðist Árni gera „ráð fyrir að það taki sumarið að fara yfir þessar niðurstöður og vonandi hægt að leggja fram frumvörp í haust og þau afgreidd fyrir áramót“, svo vitnað sé í frétt mbl.is um málið.

Tillögur umrædds starfshóps gerðu ráð fyrir að skattlagning á eldsneyti og ökutæki yrði framvegis tengd við losun á koltvísýringi, enda væri Ísland með hæstu koltvísýringslosun nýskráðra fólksbíla innan evrópska efnahagssvæðisins. Tillögurnar byggðu að hluta á skýrslu Vettvangs um vistvænt eldsneyti, sem kynnt var í febrúar 2007.

Það er ekkert minni þörf á því nú en áður að nýta eldsneyti vel og draga úr losun gróðurhúsalofttegunda. Þess vegna er ég sleginn yfir því að Alþingi skuli enn og aftur hjakka í fari úreltrar skattlagningar, þrátt fyrir alla þá góðu vinnu sem búið er að leggja í tillögur um nýjar leiðir, sem eru til þess fallnar að draga okkur a.m.k. hálfa leið út úr skuggum fortíðarinnar. Til hvers í ósköpunum eru menn að plata hópa af fagfólki til að sitja í nefndum mánuðum eða árum saman, ef það stendur svo ekkert til að taka mark á þeim? 

Í ólundarlegri bloggfærslu minni 2. júní sl. lét ég þess getið að mér finndist seinagangurinn í skattlagningarmálinu óviðunandi, „sérstaklega ef menn ætla að fara að hanga yfir þessu til áramóta án þess að taka neina ákvörðun“. Ég sæi ekki betur en „málinu sé ætlað að ganga áfram með hraða snigilisins, og svei mér ef snigillinn gengur ekki fyrir jarðefnaeldsneyti, annað hvort bensíni eða díselolíu“.

Nú er ég hræddastur um að snigillinn sé dauður!

PS1: Hér hef ég ekki minnst orði á allar hinar aukaverkanirnar sem lög gærdagsins hafa í för með sér. Því hafa aðrir gert góð skil.

PS2: Kannski er þetta allt misskilningur hjá mér. Kannski eru nýju lögin einmitt byggð á tillögum umrædds starfshóps. Ég hef nefnilega ekki lesið þau. Leiðréttið mig endilega ef svo er. Ég mun taka slíkum leiðréttingum afar fagnandi!

Þrýsta vísitölunni upp

Steven Chu orkumálaráðherra!

Val Baracks Obama á Nóbelsverðlaunahafanum Steven Chu í embætti orkumálaráðherra er ekki síst athyglisvert fyrir þá sök að sá síðarnefndi hefur beitt sér mjög fyrir þróun 2. kynslóðar etanóls, þ.e. etanóls sem t.d. er framleitt úr sellulósa (beðmi) eða öðrum viðarafurðum og plöntuúrgangi sem ekki nýtist sem fóður fyrir menn og önnur dýr. Chu hefur verið harður andstæðingur þeirrar stefnu núverandi Bandaríkjastjórnar, að auka framleiðslu á etanóli úr korni, en þessi stefna er m.a. talin hafa átt sinn þátt í hækkuðu verði á fóðri og matvælum, auk þess að hafa stuðlað að miklum umhverfisskaða. Chu hefur líka verið talsmaður þess að skoðaðir verði aðrir valkostir í lífeldsneyti, svo sem bútanól.

Mér finnst það hreinlega ótrúlega magnað að vísindamaður á borð við Steven Chu skuli vera valinn í ráðherraembætti! Hitt er svo annað, að hann á vissulega erfitt verkefni fyrir höndum, þar sem hann þarf að yfirstíga bæði verulegar pólitískar og efnahagslegar hindranir.

Þeir sem vilja kynna sér málið nánar geta t.d. lesið frétt PlanetArk/Reuter í dag og umfjöllun á fréttavef Bloomberg í gær. Svo er hægt að fræðast heilmikið um Steven Chu á Wíkipedíu.

Obama velur vísindamann í ráðherraembætti

Áhrif haframjöls á loftslagið

Loftslagsmerkingar eða kolefnismerkingar vöru hafa verið töluvert til umræðu í nágrannalöndunum upp á síðkastið, þó að lítið hafi farið fyrir því spjalli hérlendis. Í þessum pistli verður gerð stutt grein fyrir einu framtaki í þessa veru, sem líklega er eitt þeirra fyrstu sinnar tegundar í heiminum.

Þann 1. desember sl. birti Umhverfisstjórnunarráð Svíþjóðar (Miljöstyrningsrådet) fyrstu loftslagsskjölin (klimatdeklarationer) sem fylgja munu viðkomandi vöru til neytenda. Með þessu var ráðið að bregðast við óskum umhverfisráðherra Svíþjóðar um loftslagsmerkingar. Loftlagsskjölin byggja á alþjóðlegum staðli (ISO 14025), þekktum vísindalegum aðferðum og tölulegum upplýsingum um vistferil viðkomandi vöru, allt frá vöggu til grafar, eða frá haga til maga þegar um matvöru er að ræða.

Hægt er að nýta loftslagsskjölin með ýmsu móti. Þau geta t.d. nýst sem bakgrunnur loftslagsmerkingar, auk þess sem þau auðvelda miðlun upplýsinga milli aðila, hvort sem um er að ræða upplýsingar frá einu fyrirtæki til annars („B2B“) eða frá fyrirtæki til neytenda („B2C“). Skjölin nýtast síðan neytendum til átta sig á áhrifum viðkomandi vöru á loftslagið. Í raun má líkja þessum skjölum við venjulegar innihaldslýsingar, eins og skylt er að hafa á matvörum o.fl. Skjölin fela í sér ítarlegri upplýsingar en hægt er að koma á framfæri með einföldu merki, og henta því vel fyrir þá sem virkilega vilja setja sig inn í málið.

Líta má á loftslagsskjal vöru sem nokkurs konar útdrátt úr umhverfisskjali vöru (e: Environmental Product Declaration (EPD)), en þar er reyndar einnig um að ræða fyrirbæri sem er fremur lítt þekkt hérlendis. Loftslagsskjalið gefur heildstæða mynd af áhrifum vörunnar og auðveldar þannig samanburð á vörum í sama vöruflokki. Um leið er væntanlegum kaupendum gert auðveldara fyrir að velja þann valkost sem spillir loftslaginu minnst.

Matvöruframleiðandinn Lantmännen í Svíþjóð varð fyrstur til að birta loftslagsskjöl með aðstoð Umhverfisstjórnunarráðsins. Reyndar hófst þetta starf þar á bæ á liðnu sumri þegar í fyrsta sinn var boðið upp á loftslagsmerktan kjúkling. Litið er á loftslagsskjölin sem næsta skref í þróuninni. Það er síðan Umhverfisstjórnunarráðið sem vottar að upplýsingarnar á skjölunum séu réttar miðað við bestu fáanlegu upplýsingar.

Hér að neðan gefur að líta loftslagsskjal fyrir 1 kg af haframjöli frá Lantmännen. Á skjalinu koma m.a. fram almennar upplýsingar um vöruna og um framleiðandann, svo og upplýsingar um til hvaða þátta skjalið nær, en í þessu tilviki er þar um að ræða sjálfa ræktunina, vinnsluna, framleiðslu umbúða - og geymslu vörunnar í verslun, allt þar til neytandinn tekur hana úr hillunni. Flutningar eru einnig teknir með í reikninginn. Á skjalinu kemur fram að á þessum ferli hafi losun gróðurhúsalofttegunda vegna haframjölspakkans verið sem svarar 0,87 kg af koltvísýringi. Þar af voru 0,74 kg vegna ræktunar hafranna, en skipting milli einstakra „æviskeiða“ vörunnar er sýnd á stólpariti á skjalinu.

Ég geri ráð fyrir að íslenskir neytendur iði í skinninu eftir að fá upplýsingar af þessu tagi um vöruna sem þeir kaupa. Sömuleiðis býst ég við að íslensk stjórnvöld séu þegar búin að íhuga eða komast að niðurstöðu um hvernig gera megi slíka upplýsingagjöf mögulega.

Þessi pistill er að langmestu leyti byggður á upplýsingum á heimasíðu Umhverfisstjórnunarráðs Svíþjóðar, svo og á vefsíðunni http://www.klimatdeklaration.se. Einnig er fróðlegt að lesa umfjöllun á heimasíðu Tækniráðs Noregs 18. júní sl.

Litlar díoxínverksmiðjur

Opin brennsla á blönduðum úrgangi af ýmsu tagi getur orsakað tiltölulega mikla losun díoxíns. Einhvern tímann heyrði ég því fleygt að ef rusli frá venjulegu heimili væri brennt í opinni tunnu á baklóðinni, eins og tíðkaðist lengi vel, þá losnaði við það álíka mikið díoxín og frá fullkominni sorpbrennslustöð fyrir 60.000 manna byggð! Sel þetta ekki dýrara en ég keypti, en þetta er alla vega vert umhugsunar.

Til að díoxín myndist við bruna þurfa nokkur atriði að fara saman, en svo óheppilega vill til að þau fara einmitt gjarnan saman þar sem rusli er brennt við opin eld. Hitastigið þarf sem sagt að vera á bilinu 200-800°C, einhverjar klórsameindir þurfa að vera til staðar (jafnvel bara úr matarsalti), eldsmaturinn þarf að innihalda lífræn efni, einkum aromatísk, og svo þarf náttúrulega súrefni.

Díoxín er þrávirkt efni, sem brotnar seint niður í náttúrunni. Það er auk heldur afar eitrað og hefur því skaðleg áhrif á menn og aðrar lífverur, jafnvel þótt styrkur þess sé mjög lágur. Í versta falli duga t.d. um 0,001 mg til að drepa lítil nagdýr. Skaðleg áhrif á menn eru margvísleg, og nægir þar að nefna krabbamein og getuleysi. Nokkur dæmi eru um að díoxín hafi borist inn í fæðukeðjuna. Þessa dagana er einmitt mikið talað um díoxínmengun í írsku svínakjöti - og jafnvel nautakjöti, en einhvern veginn hafði fóður dýranna mengast af efninu.

Hér hef ég talað um díoxín í eintölu, en í raun er þetta heill hópur efna. Hægt er fræðast miklu meira um díoxín og fúran (sem eru skyld efni) á heimasíðu Umhverfisstofnunar.

Óæskilegur bruni á víðavangi

1000 km veisla

Í kvöld náðu gömlu Laugavegshlaupskórnir mínir 1.000 km markinu. Í tilefni af því ætla ég að vaka fram eftir og búa til fyrirlestur fyrir morgundaginn.

Kerti er ekki bara kerti!

Nú fer í hönd mikil kertatíð. En ef manni er annt um komandi kynslóðir er ekki alveg sama hvernig kerti maður kaupir. Uppruni kertanna er nefnilega ærið misjafn.

Almennt talað er um tvo valkosti að ræða varðandi hráefni til kertaframleiðslu, annars vegar hráolíuafurðir og hins vegar afurðir úr (nýlegri) dýra- og plöntufitu. Líklega er parafín langalgengasta hráefnið. Það telst alls ekki umhverfisvænt, enda í sama flokki og aðrar olíuafurðir, með tilheyrandi losun gróðurhúsalofttegunda, eyðingu óendurnýjanlegra auðlinda o.s.frv. Kerti úr hinum flokknum eru almennt mun ákjósanlegri frá umhverfislegu sjónarmiði, þó að uppruninn sé vissulega misjafn. Þar er algengasta hráefnið væntanlega stearín, sem er blanda af stearínsýru og palmitínsýru. Einnig er sojavax notað í einhverjum mæli, svo og býfluguvax, já og jafnvel tólg eða eitthvað enn annað.

Allur kertabruni getur haft einhver neikvæð áhrif á umhverfi og heilsu. Að olíutengdu atriðunum frátöldum (sjá framar), er þar einkum um að ræða áhrif á inniumhverfið, annars vegar vegna sótmengunar og hins vegar vegna aukaefna sem oft er að finna í kertum, einkum ilmefna og litarefna. Ilmefnin eru t.d. undantekningarlítið mögulegir ofnæmisvaldar.

Í lok síðasta árs samþykkti Norræna umhverfismerkisnefndin (NMN) viðmiðunarreglur fyrir Svansmerkingu á kertum. Það þýðir að norrænir kertaframleiðendur geta sótt um að fá framleiðsluvörur sínar vottaðar með Norræna svaninum. Til þess að eiga möguleika á vottun þurfa a.m.k. 90% hráefnanna í kertin að vera endurnýjanleg, sem þýðir m.a. að kerti úr parafíni geta ekki fengið vottun. Ilmefni eru ekki leyfð í Svansmerktum kertum, þar sem þau geta verið ofnæmisvaldandi. Þá eru gerðar kröfur um hámarks sótmengun. Svonefnd teljós (oftast nefnd sprittkerti) geta fengið vottun ef þau uppfylla umrædd skilyrði, en þó því aðeins að þau séu seld án hulsturs. Þannig getur teljós í álbakka ekki fengið Svaninn. Áætlað hefur verið að ef allir sænskir neytendur myndu nota Svansmerkt kerti í stað þeirra sem þeir nota nú, myndi losun koltvísýrings minnka jafnmikið og ef 15.000 einkabílar væru teknir úr notkun!

Það sem af er hefur aðeins einn kertaframleiðandi fengið vottun Svansins, þ.e. Delsbo í Svíþjóð. Delsbo-kerti eru ekki fáanleg á Íslandi eftir því sem ég best veit. Engu að síður eiga íslenskir kertakaupendur ýmissra góða kosta völ, eins og rakið verður hér á eftir:

Besti kosturinn fyrir meðvitaða kertakaupendur er væntanlega að kaupa endurunnin kerti, t.d. frá Sólheimum í Grímsnesi eða Plastiðjunni Bjargi-Iðjulundi á Akureyri. Býst reyndar við að fleiri innlendir aðilar fáist við kertaframleiðslu úr kertaafgöngum. Einhverjir framleiða líka tólgarkerti. Þannig er hægt að fá útikerti úr tólg, bæði frá Bjarteyjarsandi í Hvalfirði og Stóruvöllum í Bárðardal, svo eitthvað sé nefnt.

Flest kerti í íslenskum verslunum eru sjálfsagt úr parafíni, „olíukerti“ sem sagt. Reyndar er sjaldnast hægt að fræðast neitt um uppruna og hráefni á kertaumbúðum. Mér er þó kunnugt um tvær góðar undantekningar frá parafínreglunni. Annars vegar veit ég að hjá Ditto eru framleidd og seld kerti úr sojavaxi. Svo komst ég líka að því um daginn, að í Rúmfatalagernum getur maður hvort sem er keypt teljós úr parafíni eða stearíni. Og þau eru meira að segja greinilega merkt og aðgreind! Þá velur maður náttúrulega stearínið. 

Fyrst ég minnist aftur á teljósin, þá er auðvitað mikilvægt að koma álbökkunum undan þeim í endurvinnslu. Það þarf nefnilega 19 sinnum meiri orku til að framleiða eitthvað úr nýju áli en úr endurunni áli, auk þess sem gríðarlegt magn efna fer til spillis við frumvinnsluna. Og endurunna álið er alveg jafn gott. Málma er nefnilega hægt að endurvinna óendanlega oft án þess að gæðin rýrni! Annars eru teljósin reyndar býsna góður valkostur, miðað við önnur kerti. Samkvæmt upplýsingum á heimasíðu Grønn Hverdag í Noregi brenna þau nefnilega hægar en önnur kerti. Dæmigerð kerti í stjökum brenna hraðast, líklega um tvölfalt hraðar en kubbakerti. Samt brenna kubbakertin tvöfalt hraðar en teljósin.

Til að fara út í aðeins meiri smáatriði, þá skiptir kveikurinn í kertunum líka máli þegar rýnt er í umhverfisvænleika þeirra. Yfirleitt er kveikurinn úr bómull og erfitt að gefa einhverja forskrift að því hvaða kveikir séu bestir. Aðalatriðið er auðvitað að kveikurinn gefi eðlilegan loga og sem minnst sót. Áður fyrr voru stundum notaðir málmþræðir í kveiki til að halda þeim stífum. Held og vona að slíkt sé nokkurn veginn úr sögunni, því að málmþræðirnir auka væntanlega hin neikvæðu áhrif þessara fallegu ljósa á umhverfi og heilsu.

Læt hér staðar numið. En allar skynsamlegar ábendingar um visthæf kerti eru vel þegnar!

Út að hlaupa - í gömlum skóm

Brá mér í gömlu Laugavegsskóna í kvöld af því að ég ætlaði að hlaupa keðjulaus í hálkunni, og þessir gömlu skór hafa svo ótrúlega gott grip. Gafst samt fljótlega upp á að fóta mig og endaði með því að hlaupa 39 hringi niðri á íþróttavelli og svo heim aftur.

Ég játa það hér og nú að ég á 4 pör af hlaupaskóm, sem enn eru í notkun, enda sagði stúlka sem afgreiddi mig í skóbúð í fyrra, að ég væri eins og versta kona, hvað sem það þýðir nú annars. Þrátt fyrir þetta mikla skósafn tel ég mig ekki vera neitt sjúklega veikan fyrir hlaupaskóm. Almennt er nefnilega talið að svoleiðis skór endist ekki með góðu móti í meira en 600-800 km. Þá fari dempunin í sólunum að gefa sig, þó að útlitið gefi fátt til kynna. Þrjú af þessum fjórum skópörum mínum eru komin yfir 800 km markið. En mér finnst svo sem í lagi að nota þá áfram meðan ég finn hvergi til. Vil náttúrulega nýta þá sem best - af einskærri nísku og með tilliti til umhverfissjónarmiða.

Það kann að hljóma undarlega fyrir þá sem ekki eru hlaupanördar, að menn skrái ævisögur skónna sinna. En þetta er sko ekkert minna mikilvægt en að vita hvað bíllinn manns er mikið keyrður. Ég ætla að hlífa lesendum við stærstum hluta þess fróðleiks sem ég bý yfir um eigin skó, en tel þó nauðsynlegt að nefna, að gömlu Laugavegsskórnir sem ég hljóp á í kvöld eru skráðir með 988 km, þar á meðal rúman hring í kringum Mývatn, hálfan Laugaveg (frá Landmannalaugum að Bláfjallakvísl), Sópandaskarð, Rauðskörð, Hólsskarð og fjórar smalamennskur á Ströndum. Næst þegar ég nota þá fara þeir kannski í þúsundið. Ætli maður slái ekki upp veislu? Það hefur nú oft verið gert af minna tilefni.